JOSÉ RAMA VARELA, O HEROE DE MONTEMAIOR EN CUBA

  Nas Crónicas da Laracha desta semana lembramos un suceso histórico protagonizado por dous infantes de Marina bergantiñáns na guerra de Cuba, feito que este xoves, 5 de xuño de 2025, cumpre o seu 130 aniversario. Ambos soldados eran de reemprazo, non profesionais, e os dous pertenecían ao antecesor do actual Tercio Norte da IM española (que é a máis antiga do mundo, creada en 1.537). Os seus nomes: Antonio Cancela Rodríguez, nado en 1873 no lugar de Erbilleira, Verdes, Coristanco, e José Rama Varela, nado en Santa Margarida, Montemaior, o 27 de marzo de 1874.

En primeiro plano, casa na que naceu en 1874 José Rama Varela

    A historia destos dous mozos comeza o 4 de maio de 1895, día no que o vapor “Santo Domingo” zarpa desde o porto de Ferrol con dirección a Cuba. O buque levaba a bordo ao 2º Batallón do 2º Rexemento de Infantería de Marina, con sede no Cuartel de Nuestra Señora de los Dolores (tamén en Ferrol), Batallón que nada máis chegar á illa caribeña ía ser distribuido na zona de Holguín coa finalidade de controlar os 40 quilómetros da vía férrea que unía esta localidade co porto de Gíbara.

    O 5 de xuño de 1895, case 2.000 insurxentes cubanos (mambises) que loitaban pola independencia do seu país, ao mando de Antonio Maceo e Jesús Rabí, avanzaron sobre esa zona tratando de cortar as comunicacións ferroviarias e telegráficas entre os dous lugares. Viñan de atacar a poboación de Santa Lucía, a cal conquistaron sen problemas para a Cuba independente.

    Á altura do lugar coñecido como “Piedra-Picada” toparon os mambises cunha patrulla de vixilancia formada por 1 sarxento, 1 cabo e 13 soldados. A devandita patrulla, ao verse sorprendida por tanta superioridade, bateuse en retirada cara o posto de garda, localizado na ponte sobre o arroio de Aguas Claras e no cal estaban os bergantiñáns Rama e Cancela.

    Tratando de alcanzar a posición, tres dos infantes da patrulla caeron acribillados polas balas, sendo rematados no solo a machetazos. Eran Ignacio Carril, Fidel Fial e o máis afortunado daquela xornada, o soldado Jerónimo Blanco, que, malia a sufrir unhas feridas brutais, sería encontrado aínda con vida horas máis tarde, coa masa encefálica ao aire. Os tres foron dados por mortos polos guerrilleiros cubanos, que tiñan como obxectivo principal facerse co ferrocarril.

   Desde a súa posición, Rama e Cancela viron os milleiros de soldados inimigos que se achegaban ao lugar que defendían, pero en vez de fuxir, montaron os seus fusís e defenderon o posto. Durante a súa defensa, o da Laracha e o de Coristanco recibiron unha oferta do xeneral Maceo, que lles daba a oportunidade de renderse a cambio de respetarlles a vida e a liberdade. Porén, os dous soldados bergantiñáns, facendo caso omiso, non deixaron de facer fogo mantendo a raia ao continxente inimigo.

    Parece ser que resistiron máis dunha hora, dando tempo á praza militar para organizar unha contraofensiva, que, de non ter ese valioso tempo, non poderían preparar. Cando os reforzos chegaron, encontraron a Rama e a Cancela mortos acribillados por machetazos e decenas de feridas de bala. Os corpos estaban no posto de sentinela. Non se moveran de alí. Ao seu arredor, 8 cadáveres inimigos e unha impresionante cantidade de vaíñas de munición que daba fe da xesta que levaran a cabo. Defenderon o seu posto con fogo… e baioneta. O soldado Jerónimo Blanco, que permanecera ferido e inmóbil no solo, puido contar a portentosa fazaña dos seus compañeiros, que case queda no anonimato de non ser polo seu testemuño

   A primeira homenaxe que se lles fixo aos soldados bergantiñáns foi in situ: para protexer a ponte ferroviaria de Aguas Claras, erixiuse o novo forte nas proximidades das pobres defensas anteriores. E este novo forte, de máis envergadura e importancia que aquelas, recibiu o nome de “Rama y Cancela”. “Y bajo la placa que indicaba este nombre, se colocó otra placa-memorial. La placa tenía una leyenda que rememoraba la que 2.300 años antes había diseñado Herodoto en las Termópilas, en honor de Leónidas y sus espartanos. Si aquella leyenda griega decía “¡Oh, extranjero! Ve y di a Esparta que aquí sus hijos murieron por conservar sus leyes”, la de nuestros héroes decía: "VIAJERO, ¡DETENTE Y DESCÚBRETE!. LA TIERRA QUE PISAS ES SAGRADA. (EN NOMBRE DEL REAL CUERPO DE INFANTERÍA DE MARINA”. Y todas las locomotoras, en señal de respeto, silbaban tres veces al llegar a la altura del fuerte¹”.

    Anos despois, o 15 de setembro de 1.912, en Ferrol destapábase a lápida conmemorativa do feito heroico destos dous soldados bergantiñáns, no Cuartel de Infantería de Marina, sendo Coronel do Rexemento D. Enrique Muñoz, quen, no discurso pronunciado ao efecto, volvía a lembrar a valentía de Rama e de Cancela.

  Uns meses máis tarde, o 31 de decembro de 1912, no lugar de San Margarida descubríase a placa conmemorativa que aínda se pode ver na actualidade na casa onde nacera en 1874 José Rama Varela, feito do que se facía eco o Diario de la Marina de La Habana do seguinte xeito:

“El vecindario de Laracha acaba de honrar la memoria del soldado de infantería de Marina, hijo de dicho pueblo, José Rama Varela, muerto heroicamente en la acción librada en Piedra Picada (Cuba), contra las huestes del caudillo Maceo.

En la iglesia parroquial de Montemayor, donde el referido soldado fue bautizado se celebraron el último día del año solemnes funerales, a los que asistió el ayuntamiento en pleno.

Terminada la función religiosa se organizó una lucida comitiva que se dirigió a la casa donde había nacido el valiente soldado, procediéndose a descubrir una lápida conmemorativa. El párroco de Cayón y el alumno de medicina don Ramón Astray pronunciaron elocuentes discursos²”.

Placa conmemorativa existente na casa onde naceu José Rama Varela

FONTES:

FORO DE CULTURA DE DEFENSA (2013): Héroes de CUBA: Rama y Cancela, http://forodeculturadedefensa.blogspot.com

GARRIDO RIAL, SANTIAGO (2023): Los dos héroes de Cuba de Coristanco y A Laracha muertos ante dos mil rebeldes, La Voz de Galicia, 8 de outubro.

TERCIO VIEJOS ESPAÑOLES: Aquellos héroes de Cuba...Rama y Cancela, Asociación profesional militar abierta a todas las escalas, cuerpos y ejércitos, https://asociacionterciosviejos.com

___________

1 Foro de Cultura de Defensa (2013): Héroes de CUBA: Rama y Cancela, http://forodeculturadedefensa.blogspot.com

2 Diario de la Marina de La Habana, 31 de xaneiro de 1913, p. 7.

A CHEGADA DA LUZ ELÉCTRICA Á LARACHA EN 1936

  Hai xustamente un mes vivimos unha estraña sensación cando todos os fogares quedaron sen electricidade a causa do maior apagón da historia recente de España. O acontecido aquel 28 de abril foi unha experiencia difícil de esquecer coa cal moitos dos nosos maiores recordaron os tempos da luz do candil da súa infancia, tempos nos que pasaban a escuras boa parte da súas vidas cotidiás. Pola súa banda, os non tan maiores recordamos que nas décadas dos 60-70 tamén había cortes continuos do suministro eléctrico (polo menos no domicilio dun servidor) cando facía algo de vento. E por último, os nenos viviron o apagón como algo extraordinario, e mesmo sabemos dalgún cativo que lle preguntou a seus pais cando volvía haber outro apagón.

Pois si amigos e amigas, o feito de estar sen luz era o día a día dos nosos devanceiros que, antes da chegada da rede eléctrica, polas noites só podían ver no interior dos seus domicilios co lume da lareira e co candil, unha especie de lámpada primitiva que se colgaba nas paredes e que servía para alumar por medio dunha torcida, que ardía alimentada polo aceite que ía nun recipiente.

Con todo, na Laracha había varios saltos de luz en diversas parroquias do municipio. Estos saltos, dos que prometemos falar máis polo miúdo no futuro, xeraban electricidade e, con ela, houbo casas que empezaron a ter un par de bombillas, toda unha novidade da época.

Nun destos saltos, no situado no lugar da Ribela, na parroquia de Vilaño, estaba a central hidroeléctrica “Marvaz”. Propiedade de Luis Martínez Vázquez, “Marvaz”, xerme da actual Hidroeléctrica Laracha (HL), foi a encargada de levar a luz á capital municipal, a onde chegou o 22 de maio de 1936, feito histórico que o vindeiro ano cumprirá o seu 90 aniversario. O xornal La Voz de Galicia facíase eco de tan magnífica nova no seguinte artigo:

Cadro da autoría de Luis Martínez no que vemos como era o salto da Ribela nos anos 30 (Cortesía da familia Martínez)

Laracha

¡LA LUZ ELÉCTRICA!

Al estruendo de las bombas de palenque y charanga musical, se inauguró en este pueblo el 22 del actual, la tan deseada luz eléctrica. De una gran intensidad lumínica, causó este acontecimiento la mayor alegría desbordante al compás de la música y del baile clásico del país.

Nuestro sincero aplauso por sus vigilias y desvelos al incansable propietario don Luis Martínez, que de su peculio particular abordó la empresa de traer a este pueblo desde las parroquias de Vilaño y Golmar el salto que la produce. Tres focos en el pueblo y uno en la Areosa dan el encanto de una iluminación fantástica que estos vecinos nunca pudieron soñar, y así no es extraño que casi en su totalidad hayan tomado en aforo la luz de sus casas.

Ahora solo falta que nuestro Ayuntamiento, y así creeemos que lo hará, implante desde este pueblo al inmediato de Payosaco unos veinte focos de luz para satisfacción de vecinos y transeuntes.-CORRESPONSAL¹.

___________________

1 Vid. La Voz de Galicia, 31 de maio de 1936. p. 10.

O PINO MACHO DE MONTES CLAROS E OUTROS REMEDIOS PARA A TOSFERINA

  Ata non hai moito, cando o instrumental e os medios non eran os actuais, os nosos devanceiros recorrían aos remedios caseiros e ás crenzas populares para curar enfermidades como a tosferina ou tose ferina, doenza infecciosa e moi contaxiosa producida nas vías respiratorias que causaba terror nas nais de antano.

   Esta doenza combátese dende hai décadas coa chamada vacina da tosferina ou pertusis, que aos bebés se lles aplica dentro da vacina hexavalente, administrada aos 2, 4 e 6 meses para protexelos ante seis enfermidades: o tétano, a difteria, a poliomielite, o Haemophilus influenzae tipo B, a hepatitis B e a devandita tosferina. Aos 18 meses se lles administra dentro da vacina pentavalente, que serve para previr cinco enfermidades, que son as mesmas que a hexavalente mais sen a dose de hepatitis B. E logo, dos 4 a 6 anos, adminístrase dentro da vacina trivalente, xunto ao tétano e a a difteria. Mais un momentiño, despois de deixar estos datos enriba da mesa, viaxemos do presente ao pasado para saber o que facían as nosas avoas para atallar a tosferina e que remedios utilizaban para combatela.

   Unha das crenzas máis arraigadas naqueles tempos era a que dicía que os enfermos curaban levándoos xunto a un Pinus pinea, que é o que da os piñóns (pinea) e ténselle moita estima en toda a xeografía galega. Tamén coñecido como “pino macho” ou “pino manso”, é a árbore das Casas grandes e dos Pazos de Galicia.

   Este tipo de piñeiro, que ten as características de que aparece illado, sen formar bosques e que habitualmente conta cunha copa moi ampla, ten asociados diversos poderes para curar a tosferina dando nove voltas (e unha sen contare) ao seu arredor recitando oracións ou frases como esta:

Tos ferina,

vaite ao piñeiro de resina!

   Seica en cada volta os doentes tiñan que escupir a un punto fixo que tivera resina e, feito o remedio inicial, había quen levaba un anaco da casca do piñeiro macho para os seus respectivos domicilios e continuar alí coa “segunda fase” do proceso.

   Na Laracha don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres, recorda que no lugar da Tenda (Coiro) había “un pino macho que non crecía para arriba; pero non sei para que se aplicaba. Nós chamabamoslle así, o pino macho, e viamolo desde a nosa casa”.

   Na parroquia de Vilaño existe o chamado “pino macho” de Montes Claros, onde non hai moito aínda se celebraba un rito para curar a tosferina do que mesmo foi testemuña a arqueóloga Puri Soto. “Unha veciña da zona de que aínda está viva veu a Montes Claros a facer un rito para curar a tosferina cando estabamos coa escavación do castro. Aquí antigamente viña a xente e facían un ritual cun salmo. Daban 9 voltas, e unha sen contar, arredor do pino macho e dicían:

Tosferina:

apéghate á resina

pola graza de Dios

e da Virgen María”

Muller dando volta arredor do pino macho de Montes Claros (Cortesía de Puri Soto)

Muller dando voltas arredor do pino macho de Montes Claros (Cortesía de Puri Soto)

   Puri Soto tamén nos dixo que o devandito pino macho non é o primeiro que houbo en Montes Claros. “O primeiro estaba no terreo do castro. Era o que tiña o poderío, é dicir, hai determinados ritos e liturxias que aínda as conserva o castro, o que quere dicir que indudablemente foi un centro non só de habitación, senón tamén espiritual durante moitísimo tempo. Este pino macho é fillo do que estaba no interior do castro de Montes Claros”.

Pino macho de Montes Claros (Xabier Maceiras)

  Polo que nos contou a señora Peruca de Orxeira, veciña da Baiuca (Arteixo) que residiu boa parte da súa vida no lugar de Laxobre, en Vilarrodís había un pino macho ao que acudía cando era nena. “Levábanme meus tíos para que me pasara a tosferina. O pino estaba na aldea vella de Vilarrodís nun terreo dos do Americano. Eu era moi nena e recordo que había que dar voltas arredor del mentres unha señora, que creo era dos do Americano, rezaba un Padre Nuestro ou outra oración. Despois de facer o remedio, os tíos collían un cacho de casca do pino e levábano para Laxobre, onde o colgaban na porta do hórreo. Dicían que tiña que estar onde lle dera o aire do mar. Eu, tose que tose, miraba para a casca e respiraba ese aire”.

   Na parroquia de Montemaior, concretamente no lugar de Cumiáns, Suso Souto contounos algúns remedios que lle facían a el de cativo cando tiña tose. “Había algún que outro remedio para cura a tos, a tos forte dos rapaces. Eses remedios facíanse con remolacha, con nabo ou cunha pataca, só con eses bulbos. Se non había un, pois utilizábase outro. O caso é que cortaban as rodaxas e poñíanas a sudar nun prato nun sitio fresco. Iso ía soltando melaza, un zumo coma o xarabe, e tomabamos ese líquido. A tos, esa tos rebelde que non che deixaba facer nada, non sei se pasaba porque tiña que pasar, pero o remedio era recorrente”.

   Visitación Fraga, veciña do Xestal, tamén en Montemaior, recorda que para curar a tos “sendo eu nena, na nosa casa asaban unha cebola no lume. Asábana no lume con leña de toxo e despois desfacíana nun plato e botábanlle azúcar e con aquel remedio pasaba a tos brava”.

   Outro dos remedios que se facían na Laracha para curar a tose é o que nos contou a señora María Rumbo, veciña de Mantiñán (Soandres). “Cando eu era pequena as medicinas facíanse todas con herbas porque ao médico non se podía ir, non había cartos para paghar. Cando había unha tos forte ou catarros collían unhas raices ou nabos de ortigha e logho botábase nunha pota con augha cun pouco de romero e cousas así, se cadra unha pina ou dúas dos piñeiros, destas pequeniñas que van nacendo, e despois ferviase todo ben fervido. Eu aínda me acordo de tomar esa augha para os catarros e para a tos”.

   Marisa Roibal, veciña de Mins, parroquia de Loureda (Arteixo), que casou en Uxes hai máis de sesenta anos, falounos doutro remedio que se facía antigamente para atallar a tosferina. “En Loureda aos nenos mandábannos ao monte a recoller follas dunha planta que lle chamaban codeso. Traiamos unha bolsa delas e despois os maiores machacábanas ben machacadas. Logo espremían nun trapo o líquido que ía soltando as follas. Os cativos tiñamos que beber ese zume, que sabía a pestes, para que nos pasara a tosferina”.

   Outro remedio para atallar este mal foi o que nos contou en Santa Icía, na parroquia de Morás (Arteixo), Alejandro Castro Román, que nos dixo que antigamente, segundo lle escoitou aos maiores do lugar, para curar a tosferina seica levaban aos pequenos á ponte por onde pasaba o tren para respirar o fume que botaba a locomotora. ¿Farían o mesmo no túnel de Vista Alegre? Se tedes algunha información sobre este particular contactade con nós, por favor.

   Tamén nos falaron da semente do toxo e da chorima, as flores desta planta que tinguen de amarelo os nosos montes, como remedio para combater a doenza da que estamos a falar. As chorimas secábanse e despois fervíanse para tomar en infusión. As sementes, que seica é onde está a maior concentración de cistina, parece ser que eran aptas para elevar o ton cardíaco para combater a tosferina, a asma e a dor de cabeza.

   Xabier Monteiro Graña conta na revista cultural Columba que “para curar a tosferina dábase de beber auga de fungo; nun frasco de boca ancha botábase un fungo que, ao cabo dun tempo, ía medrando ata ter a forma dunha medusa. A auga que se formaba dese fungo era a que se bebía¹” para sandar a tosferina.

   Na procura de remedios para curar a enfermidade, tamén sabemos que os nosos avós recorrían ás propiedades curativas das augas do mesmo xeito que o facemos hoxe. Eu non sei vós, pero un servidor, cando non ten o ánimo que debe ter, unha ollada dirixida ás augas resulta ser de natureza benfeitora. E neste sentido cómpre sinalar, como así nolo conta Vítor Vaqueiro na súa marabillosa obra Mitoloxía de Galiza “que ver a roda dun muíño en canto moe, ou o fluír dun río ou regato, son bos remedios para curar a tose ferina. Igualmente, xa no medievo as augas considerábanse elementos eficaces para sandar a sarna²”.

   E falando de augas, en Caión a señora Luisa Vázquez díxonos que “a augha do mar é moi boa para a tos e o catarro. Respiras para arriba e límpache todo”. O señor Constante Caamaño é da mesma opinión que Luisa e díxonos “que as praias de Caión sempre acumularon moito gholfe, que ten moito iodo. Vas alí, respiras profundamente e saes limpo. Isto xa se facía sendo eu neno cando tiñas catarro, tos ou ao mellor se andabas algo obstruído. Respirabas e saías novo e eso era polo iodo do gholfe”.

   A medicina popular tradicional está recoñecida pola OMS (Organización Mundial da Saúde), entidade que a ten definida como “a suma total de prácticas, coñecementos e habilidades baseadas nas crenzas, teorías e experiencias indíxenas das diferentes culturas, destinadas ao mantemento da saúde, prevención, diagnóstico, mellora e tratamento das enfermidades físicas e mentais”. Tamén é coñecida por “etnomedicina”, é dicir, a medicina tradicional dos pobos, unha medicina da que seguiremos falando no futuro nestas Crónicas da Laracha!

FONTES:

FILGUEIRAS REY, ANA & RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, TOMÁS (2000): Estudio Antropolóxico na Área do Xacemento Castrexo de Elviña, A Coruña. Programa Elviña. Estudios Plan Director. Plan Director del Castro de Elviña. LAFC/GIArPa, IIT, USC.

GARCÍA QUINTÁNS, MODESTO (2008): El Ayuntamiento de Dumbría. Historia, tradiciones y costumbres. Deputación da Coruña.

MONTEIRO GRAÑA, XABIER (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, Cobas, Ferrol.

SÁNCHEZ, LUISA (2021): El "toxo" y sus propiedades curativas. La Región, 15 de febreiro.

VAQUEIRO, VÍTOR (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo.

____________________

1 Xabier Monteiro Graña (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, , Cobas, Ferrol. Páx. 9.

2 Vid. Vítor Vaqueiro (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo. Páx. 64.